Το δοκίμιο του Συμεών Γρ. Σταμπουλού Επιστολή στη Ναστάζια, Για την «αμετάδοτη» γλώσσα, συνιστά απόκτημα σημαντικό για τα γράμματά μας. Τόσο το περιεχόμενο όσο και η γλώσσα συντείνουν σε υψηλής σύνθεσης έργο. Ιδιαίτερα προσεγμένο από απόψεως αισθητικής και επιμέλειας, πλουτίζει τη σειρά «Φιλολογικά Μελετήματα» των εκδόσεων «Κουκκίδα» (2022).
Γράφτηκε εν είδει επιστολής και με αφορμή το επιστολικό δοκίμιο της Νατάσας Κεσμέτη «Για την αμετάδοτη γλώσσα, Γράμμα σε παλιό φίλο εκδότη» που αναρτήθηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό Νέο Πλανόδιον. Ο συγγραφέας απευθύνεται στη Ναστάζια («Αγαπητή μου Ναστάζια»), υπογράφοντας ως «Συμεών» (ή «Σεμιόν Σεμιόνιτς)», το όνομα του ήρωα του Ντοστογιέφσκι στο έργο «Ο Κροκόδειλος», μια σουρεαλιστική σάτιρα, έμμεση κριτική στα κακώς κείμενα της εποχής.
Η λέξη «αμετάδοτη» του επιστολικού δοκιμίου της Κεσμέτη πυροδοτεί μια «αντιστικτική και αντιρρητική» απάντηση, κυρίως όμως μια συνομιλία με τον Άλλο πολύ ευρύτερη από τις αναφορές του δοκιμίου και προς πάντες. Η θεματική αφορά τη γλώσσα και βεβαίως τις αποφάνσεις ορισμένων περί λεξιπενίας.
«Η γλώσσα έχει βουβαθεί» γράφει στο επιστολικό της δοκίμιο η Νατάσα Κεσμέτη. «Είναι πασίδηλο αυτό που κατάφερε ο καπιταλισμός της υπερκατανάλωσης πληροφοριών και εικόνων: Όχι απλώς άδειασαν οι λέξεις από το περιεχόμενό τους, όχι απλώς έμειναν αποξεραμένα τσόφλια, άχρηστα για τις ξεχαρβαλωμένες ανθρώπινες μηχανές, αλλά κάτι πολύ χειρότερο· ακινητοποιημένοι οι άνθρωποι των κινητών μπροστά σ’ ένα τεράστιο άδειο αναγκάζονται σε μιαν αδιέξοδη επιλογή: ή βία ή νεκρική αδιαφορία».
Κατανοώντας την έγνοια των ανησυχούντων «για την πορεία των πραγμάτων στην εποχή μας», ιδίως την πορεία «της γλώσσας, της δικής μας ή της επικοινωνιακής σε οικουμενικό επίπεδο», ο συγγραφέας θεωρεί κινδυνολογία τον ισχυρισμό περί γλωσσικού αφανισμού. Η ενοχοποίηση της τεχνολογίας για τη λεγόμενη «γλωσσική πενία» συνιστά δαιμονοποίηση, αλλά και μια επισφαλή γενίκευση που οδηγεί σε απόρριψη όλων των νέων εφαρμογών, υποστηρίζει.
«Οι γλώσσες, κυρίες και κύριοι, βρίσκονται στα μπόγια των λαών, ψηλώνουν με το ψήλωμα και συρρικνώνονται με τη συρρίκνωση των σκέψεων και των πολιτισμών των ανθρώπων. Δεν είναι δυνατόν οι πολιτισμοί και οι σκέψεις να προάγονται και οι γλώσσες να φθίνουν. Αυτό και το αντίστροφό τους αποκλείονται. Στην τεχνολογία οι λαοί, στην τεχνολογία και οι γλώσσες. Στην ποίηση οι λαοί, στην ποίηση και οι γλώσσες. Η γλώσσα είναι κοινωνικό προϊόν» έγραφε ο Χρίστος Τσολάκης [1].
Οι γλώσσες είναι απέραντες και πρωτεϊκές, υποστηρίζει και ο Συμεών Σταμπουλού, ζυμωμένες με τα συστατικά του πνεύματος και της ζωής μιας κοινωνίας. Η γλωσσική πενία απαντάται μόνο σε άτομα. «Υποτάξου πρώτα στη γλώσσα του λαού σου και, αν είσαι αρκετός, κυρίεψέ την» [2] γράφει ο Διονύσιος Σολωμός.
Υποστηρίζεται στο επιστολικό δοκίμιο της Νατάσας Κεσμέτη ότι «Όντως έχει χαθεί στους συγχρόνους μας αυτή η γλώσσα η ικανή να δεξιωθεί και να οικειωθεί το ασύλληπτο μιας άλλης πραγματικότητας, το υπερφυές και μυστηριακό […]». Ο συγγραφέας ανησυχεί για τις σωτηριολογικές και αριστοκρατικές διαστάσεις που μπορεί να λάβει μια τέτοια μεταφυσική αντίληψη για τη γλώσσα, η οποία δεν απέχει και πολύ από «την πρόταση περί φυλετικής καθαρότητας». Αναρωτιέται ποια είναι τελικά αυτή η «Αμετάδοτη γλώσσα» και ποιους αφορά. Ίσως τους «ολίγους ή τους μυημένους». Ο συνειρμός ανοίγεται με τον τρόπο αυτό στη διαμάχη των «καθαρολόγων» απέναντι στη «χυδαία» δημοτική, στο Ολοκαύτωμα, «τη γλώσσα των δολοφόνων Ναζιστών», κατ’ επέκτασιν «στη γλώσσα των πραγμάτων και των σχημάτων, του σκηνοθετημένου χώρου», αλλά και στη γλώσσα της ποίησης.
Αν τελικά δεν πεθαίνει η γλώσσα από «την πολλή και κακή χρήση που φθείρει το υλικό της, είναι γιατί σώζεται από την Ποίηση» γράφει ο Ε. Π. Παπανούτσος. «Ύψιστη στιγμή αυτής της δημιουργίας είναι εξάπαντος ο ποιητικός λόγος. […] Ελεύθερη [τότε η γλώσσα] από τους γήινους δεσμούς λυγάει σαν τη χορεύτρια στους ρυθμούς της νέας κάθε φοράς χορογραφίας. Την έχει αγγίξει η χάρις της ελευθερίας», γράφει ο Χρίστος Τσολάκης.
«Ο φιλόσοφος», γράφει ο Σταμπουλού, «αρνείται, ουσιαστικά, το δικαίωμα στην αισθητική συγκίνηση και προτείνει μια γλώσσα αποφατική, σιωπηλή […] γλώσσα στοχαστική, μη ποιητική, γλώσσα καταγγελτική μέσω της άρνησης, ή της αδυναμίας της, να αρθρωθεί σε ποίηση. Όμως, έτσι γράφτηκε, συνετέθη, ωσεί αχειροποίητη, η ”Φούγκα θανάτου”, όχι για να συγκινήσει, αλλά για να μαρτυρήσει». Η γλώσσα της ποίησης «χώρεσε τη χωρίς προηγούμενο τραγωδία». Μπόρεσε «να διηγηθεί το αδιανόητο».
Με ένα εύρος διακειμενικών αναφορών που αφορούν τη γλώσσα της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου, των εικαστικών τεχνών, ο Σταμπουλού υποστηρίζει ότι η γλώσσα δεν φτωχαίνει από δική μας αδεξιότητα. Ότι δεν είναι αυτόνομη και αυθύπαρκτη οντότητα που μνησικακεί και εκδικείται, αλλά «Η γλώσσα μου είναι εγώ».
«Η γλώσσα δεν φτωχαίνει, όπως δεν φτωχαίνει ο ουρανός με τ’ άστρα. Μπορεί οι λέξεις να είναι θνησιγενείς, άλλο γλώσσα και άλλο λέξη, αλλά κι εκεί που πεθαίνει μια λέξη (θυμίζω τη σχετική διήγηση του Καζαντζάκη με το άγνωστο λουλούδι σε περιοχή της Μάνης), γεννιέται μια άλλη ή και περισσότερες. Αν το λεξιλόγιό μου είναι φτωχό, δεν είναι και η γλώσσα φτωχή. Ο Μακρυγιάννης χρησιμοποίησε περισσότερες από 6.000 (διαφορετικές εννοείται) λέξεις, ενώ ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος (των 20.000 ποιημάτων) αρκετά λιγότερες. Ζήτημα εποχής αλλά και λειτουργίας της γλώσσας ως ποιητικού οργάνου. Κανείς δεν θα τους επιτιμήσει για λεξιπενία».
«Το ζήτημα δεν είναι (μόνο) ποσοτικό. Προέχει η αισθητική αντίληψη της γλώσσας» γράφει ο συγγραφέας και αναφέρει λέξεις άγνωστες στο ευρύ κοινό, ενώ ως μεταφραστής –ειδικότερα των ποιημάτων του Χαίλντερλιν– δηλώνει ότι από τη μετάφραση συχνά επανέρχονται λέξεις λησμονημένες. «Συχνά, το να μεταφράζεις τέτοια ποίηση είναι σαν να επαναφέρεις στη γλώσσα σου ξενιτεμένες λέξεις. Πολλοί δεν τις αναγνωρίζουν πια».
Τοποθετώντας παρατακτικά, τη μία κάτω από την άλλη «τις προτασούλες που ξεδιπλώνονται περιμετρικά, κοσμούν σαν γιρλάντα τον πίνακα σαν μέρος του εικαστικού σχεδίου» των έργων του αυτοδίδακτου λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου από την επίσκεψή του στη μεγάλη έκθεση του ιδρύματος Θεοχαράκη, «νοιώθει να σχηματίζονται, σαν αχειροποίητα, νεωτερικά ποιήματα και κείμενα προωθημένης αισθητικής. «Αυτά από έναν αγράμματο. Ακόμη και οι ανορθογραφίες του έχουν ισχύ κανονιστικής γραμματικής. Δεν τις πειράζεις» υποστηρίζει ο συγγραφέας. Η γλώσσα του Θεόφιλου, όπως και κάθε αναλφάβητου Καραγκιοζοπαίχτη που παίζει από μνήμης, είναι μια γλώσσα και αυτή, που κάποια στιγμή θα παρακμάσει, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι η γλώσσα πτώχευσε, αλλά ότι μεταπηδά σε άλλες πολιτισμικές περιοχές. «Αείζωη μέσα στη θνητότητά της» δημιουργεί, όσο και αν οι εποχές περιθωριοποίησαν καλλιτέχνες, έκαψαν και απαγόρευσαν βιβλία.
Συνδεμένες οι γλώσσες με τον ανθρώπινο παράγοντα, «ακολουθούν την πορεία του, ανοδική ή καθοδική, μέσα στην ιστορία». Διάλεκτοι και ιδιώματα εξαφανίζονται, η γλώσσα δανείζεται στοιχεία για τις ανάγκες της, συνιστά δύναμη, αλλά και στήνει παγίδες. Όσες όμως μεταβολές και να συμβούν, η ιστορία ενός τόπου επιζεί μέσα από τα τοπωνύμια και τα τραγούδια, τους μύθους, στις ρίζες των λέξεων. Η Αθήνα έχει αλλάξει, όμως η γλώσσα μαρτυρεί την ιστορία της, η οποία επίσης διασώζεται μέσα από τη σύγχρονη δημιουργία και τέχνη.
«Αδικεί πολλάκις, ου μόνον ο ποιών τι, αλλά και ο μη ποιών» έλεγε ο Μάρκος Αυρήλιος. Ο Συμεών Γρ. Σταμπουλού, παίρνοντας θέση πάνω σε ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία μας, αναδεικνύει τον πολυσχιδή και οργανικό ρόλο ενός διανοουμένου. Το εξαιρετικό σε περιεχόμενο και ύφος έργο του, με την ευρεία οπτική, τις τεκμηριωμένες θέσεις, τον άμεσο και οικείο λόγο, την προφορικότητα, την υψηλή γλωσσική αισθητική, συνιστά ένα ηδονικό και σπουδαίο δημιούργημα που μας αφορά όλους.
Σημειώσεις
1. Τσολάκης, Χ. ομιλία η οποία εκφωνήθηκε στο 17° Βορειοελλαδικό Ιατρικό Συνέδριο της Ιατρικής Εταιρίας Θεσσαλονίκης, Απρίλιος 2003 (διασκευή). Ανάκτηση 7.4.2024.
2. Τσολάκης, Χρίστος, 2005. Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική. Τόμος Α’. Νησίδες. Ανάκτηση 7.4.2024.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Joan Miró. Δείτε τα περιεχόμενα του ενδέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
